Батыс Қазақстан облысының бұқаралық ақпарат құралдары

<<Қазақстан>> газеті

Бұқаралық ақпарат құралдары - 1866 жылдың 1 қаңтарында Орал қаласында «Уральские войсковые ведомости» атты апталық газет жарық көрді.

Алғашқы редакторы, есаул П.Назаров болған газет алғашқы нөмірінен Ресей патшасына қызмет еткен Орал казактарының әскери құрамаларын реформалау, олардың үлесіндегі жер-су көлемін өзара реттеу, әскери қамалдардың орталықпен почта байланысын күшейту, Жайықтан балық аулау кәсібін жетілдіру және т.б. жазып, отарлау саясатын ұстанды. Оңірде 1891 жылы «Уральский листок», 1897 жылы «Уралец» атты шағын газеттер шыға бастады. Дегенмен, Жайық бойындағы нағыз халықтық демократиялық нышандағы баспасөздің тұсауы 1911 жылдың 16 наурызында «Қазақстан» газетінің жарық көруімен кесілді. Бұл газет «Дала уалаяты» газетінен (1888) басталған жалпықазақ баспасезінің алғашқы қарлығаштарының бірі еді. Жайық бойындағы тарихи, мәдени орталықтардың бірі, кезінде Бөкей хандығының орталығы болған Ордада шыға бастаған «Қазақстан» газетінің жарық көруіне ― Ғұмар Қараш, Елеусін Бұйрин (редакторы), Бақытжан Қаратаев, Шәңгерей Бөкеев атсалысты. «Газет ― біздің бастаушымыз, газет ― біздің күрес қаруымыз» деген ұранмен алғаш рет қос тілде шыққан бұл басылым өзінің алғашқы данасынан бастап-ақ Бұқара халықт әлеуметік жағдайын өзгертуге, ұлт және бас бостандығын беруге, дін және өнер тазалығына, қазақты құнарлы алқаптарға қоныстандыруға, егін егуге үйретуге, ауыл тұрғындары арасында медицинаның қарапайым әдістерін енгізуге, әйел тендігін орнатуға т.б. сол заманның көкейтесті мәселелеріне баса назар аударды. Сол кезде қазақ арасына жаппай танымал бола қоймаған Абайдың өлеңдері осында(3-нөмірінде) жарияланды, 24-наурыздағы нөмірінде А.В.Кольцовтың «Что ты спишь, мужичок?» атты туындысын қазақша сөйлетті. Саяси-қаржылық қыспаққа шыдай алмаған газет 1913 жылы 18 нөмірі шыққаннан кейін жабылды.

20 ғасырдағы бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы

1917 жылы 17 қарашада «Ішкі Ордалықты басқарушы облыстық кіндік комитетінің хабары» (қысқаша «Хабар») деген атпен Ордада екі тілде тұңғыш кеңестік газеттің бірінші саны жарық көрді. Басылым атауы кейін бірнеше рет өзгерді. 1963 жылдан облыстық «Орал өңірі» және «Приуралье» газеттері болып аталады. Сондай-ақ қазір 12 аудандық, 2 қалалық газет, жеке басылымдар («Надежда», «Талап», т.б.) шығады. Тоталитарлық жүйенің ыдырап, республиканың тәуелсіздік алуы жер-жердегі сияқты Жайық өңірі мерзімді басылымдарының да тақырыбы мен стилінің жаңаруына ықпал етті. Облыстық, аудандық газеттер орталықтан билеп-төстеген империялық үстемдік тұсында аяқ асты болған қазақ тілін, ұлттық салт-дәстүрімізді, дінімізді қалпына келтіру, өткен тарихты байыппен ой елегінен өткізіп қайта қарау, ұлт бостандығы мен азаттығы жолында арпалысып, өмір кешкен қаһарман ұлдарды дәріптеу, ұлттық сананы ояту сияқты тақырыптарды өзек етіп, рухани дүниеге, мәдени игіліктерге мән беріп келеді. Әсіресе экология, табиғи ортаны қорғау, Каспий мен Жайықтың балық қорын қалпына келтіру, ауыл шаруашылығын өркендету және т.б. өткір қойып отырады. Өңірде сымды байланыс жүйесі мен радиотолқын арқылы эфирде хабар тарату тарихы 1920 жылдан басталды; Оралда хабар қабылдайтын және тарататын шағын радиостанция жұмыс істей бастады, 1934 жылы қуатты радиоорталығы қалыптасты, сөйтіп радио қоғамдағы саяси-ақпараттық, Әдеби-музыкалық, оқу-ағартушылық қызметінің саласының тиімді құралына айналды. Даму тарихындағы елеулі белестері ретінде ― 1925 жылы Мәскеуден алғаш берілген қазақ әндерінің үлкен концертін Оралда сапалы деңгейде қабылданғанын, 1935 жылы қазақ өнерінің Мәскеудегі онкүндігіне арналған бағдарламаны трансляциялау кезінде Орал радиосы таспаға толық жазып алып, кейін бірнеше рет эфирге шығарғанын, 1936 жылы Алматы - Орал арасында тұрақты радиобайланысының орнатылғанын, 1950 жылдары облыстағы радиостанса саны 48-ге, радиоторабы ― 22-ге және радиоқабылдағыш 15 мыңға, 90 жылдары ― радиоторап саны 218-ге, желісінің ұзындығы 4279 км-ге, қабылдағыш саны 172 мыңға жеткенін атауға болады. 1964 жылы облыста теледидар кезеңі басталды:Оралда сол кездегі одақтық бағдарламаны қабылдайтын телестанса іске қосылды, оның техникалық мүмкіншілігі күшейтіліп, 1973 жылы Алматыдан жалпықазақстандық бағдарламаны қабылдай бастады. 1985 жылы жергілікті телестудияда түрлі түсті бейне-жетеуі Жайық бойынан барғандар еді. Қаржы тапшылығына және Орынбор губерния гимназиясының ашылуына байланысты бұл мектеп жабылды. 18 жылдың ішінде оқу орнын 48 оқушы тілмәш, сот көмекшісі, ауыл мұғалімі мамандықтары бойынша бітіріп шықты.

Хан ордасындағы оқытушылар

Білім жүйесі

Хұсни Жамалдың қыздар мектебі,Орда,1896 жылы

19 ғасырдың 2-жартысында Орал облысы генерал-губернаторлығының кұрамына енеді. Сол кезде Н.И.Ильминский, В.В.Григорьев, А.Е.Алекторов және т.б. орыс ағартушылары мен миссионерлері қазақтарға жалпы оқыту жүйесін енгізе бастады. Қазақ балалары үшін ана тілінде бастауыш мектеп ашу, ұлдар мен қыздарды бір мектепте оқыту, қазақ жастарынан білімді ұстаз даярлау, қазақша алғашқы оқулықтар шығару ісі қолға алынды. Ильминскийдің қазақ тілі грамматикасының негізін қамтыған ғылыми еңбегі, Бөкей Ордасы мектептерінің инспекторы Алекторовтың «Қазақ балалары үшін әліппе», «Қазақ тіліндегі хрестоматия», «мұғалімдер үшін методикалық басшылық» атты кітаптары басылып шықты. 60-70-жылдары қазақ жастарын кадет корпустарына қабылдауға тыйым салынған соң қаладағы мектептерге келіп оқуын жалғастырушылар көбейді, гимназиялар жанынан пансионаттар ашылды. Мысалы, Орынбор гимназиясы жанындағы 30 балалык пансионаттың 10 орны Орал облысынан, 8-і Бөкей Ордасынан барғандарға берілді. Интернатта тәрбиеленушілер алғашқы сауат ашу даярлығынан еткеннен кейін жалпы бастауыш мектептерге, қала училищелеріне, орта оқу орындарына қабылданды. 1875 жылы қазақ балаларын оқытатын мектептер Халық ағарту министрлігіне бағындырылды. Министрлік арқылы Торғай, Ақмола, Семей, Орал облыстары мен Бөкей Ордасының мектептері үшін 47666 сом қаржы бөлінді. Осы жылы Орынбор оқу аймағы құрылып, оның жанынан алғаш рет татар, башқұрт және қазақ мектептері бойынша округтік инспектор тағайындалды.

1881 жылы Орскіде қазақ мұғалімдерін даярлау мектебі ұйымдастырылды. 80-жылдардың аяғында тұңғыш облыстық, ал 90-жылдардың басында жаппай сауаттандыратын екі жылдық ауыл мектептері ашыла бастады. Қыздарды оқыту, кәсіби білім беру де өріс алды. Орал облысы мен Бөкей ордасындағы ел билеген қазақ ауқаттылары жергілікті жерлерде мектеп салуға өз қаржы-қаражаттарын бөліп отырды. 20 жылдың ішінде (1881-1901) Орал облысында 6 облыстық, 1 кәсіби мектеп ашылды және 63 көшпелі мектеп болды. Бұған қосымша жергілікті тұрғындардың басым көпшілігі ауыл молдаларынан оқып, жаппай арабша хат таныды. 1897 жылы халық санағында Ресейдің шығысындағы ұлт өкілдерінің сауаттылығы 1-2 % болды деп көрсетілуі - осы жәйтті ескермегендіктен пайда болған дерек. Шынында да, ол кезде қазақ қалың қоныстанған әкімшілік аймақтарда орысша-қазақша мектептердің үлес саны аз еді. Мысалы, Орал уезінің Шілік болысында 1893 жылы ашылган екі кластық мектеп ұзақ жылдар бойы көршілес болыстарға да ортақ жалғыз оқу орны болып келді.

20 ғасырдың басында қазақ ауылдарында мұндай мектептер саны көбейіп, жаңаша әдіспен жүргізілді, жалпы білім пәндерінен қысқаша мағлұмат беріле бастады. мұғалімдердің жетіспеуіне байланысты Троицкінің «Расулие», Орынбордың «Хұсаиния», Уфаның «Ғалия» медреселеріндегі татар оқушылары шақырылатын. Бұл мектептерде көбінесе татар тіліндегі оқу құралдары пайдаланылды. Сондықтан бұл жаңа әдісті жүйе ауыл молдаларынан оқығаннан әлдеқайда ілгерірек болғанымен, ана тіліндегі қажетті оқу орындарының үлгісі бола алмады.

Жайық өңірінде кертартпа шовинистік пиғылдың белең алуы салдарынан орыс-қазақ мектептері бастапқы оқыту жоспарлары мен бағдарламаларынан ада етіліп, қазақ тілін оқытылмады. 1891 жылы жүргізілген арнайы санақ мәліметтері бойынша облыста 61 орыс-қазақ мектебі болды (ауылдық ― 11, облыстық ― 38, екі кластық мектеп - 12). Оқушылар саны - 2673, оның ішінде қыз бала ― 265. Бөкей ордасындағы 27 мектепте 616 оқушы, оның ішінде 43 қыз бала оқыды. Ал орыс-қазақ мектептерінде оқитын орыс балалары олардың 25 %-ін құрайтын.

Патша үкіметі ауыл балаларын оқытуға өте селқос қарады. Орал облысының мектеп инспекторы Миронов Уфа қаласында өткен (1912 жылы) халық училищелерінің директорлары мен инспекторларының съезінде ауыл мектептерінің мүшкіл халін ашына мәлімдеді. Шынында да олар өте тар, қараңғы, лас жер үйлерде орналасқан еді. Ауыл мұғалімдері жалақыны қазақ қоғамдастықтарынан ғана алып тұрды. көптеген мектепте мұғалімдік қызметке білімі тайыз, екі кластық не тіптен бір кластық орыс-қазақ училище курсын бітіргендер тағайындалды. Бұл тұрғындардың ауыл мектебіне деген сенімін төмендетті. Керісінше, орыстарды оқыту гимназиясы ашылды. 1890 жылы ерлер гимназиясы реальдық училищеге айналды. Бұлармен қатар Оралда кәсіби бөлімі бар орыс-қазақ училищесі, төменгі ауыл шаруашылық мектебі ұйымдастырылды. Жалпы қаладағы еркектердің 16, ал әйелдердің 4 проценті сауатты болған.

Қазан ревалюция қарсаңында Орал губерниясы аймақтарында ресми бекітілген орысша-қазақша оқу орындарымен қоса шіркеулік, старшындық, әскери, жылжымалы ауылдық, ауыл шаруашылық, фельдшерлік және кәсіби мектептер болды. Облыста барлығы 462 мектепте 21 528 оқушы білім алды. Оның 5 041-і, яғни 23 % -і қазақ болатын. Онсыз да жетіспейтін мұғалімдердің білім деңгейі өте төмен еді. Облыстағы 601 оқытушының 66-ның ғана жоғары білімі болған. 1903 жылы ұйымдастырылған ауыл мектебінің мұғалімдерін даярлайтын бір жылдық класқа орыс-қазақ мектебін бітіргендер қабылданды. 1913 жылы Орал қаласында ашылған мұғалімдер семинариясындағы 23 адамның екеуі қазақ болды. Халыққа білім беру ісі кеңес дәуірінде жаңаша қолға алынды. 1919-20 жылы облыста екі сатылы 436 мектеп ашылып, оларға 59 491 оқушы тартылды (бірінші саты ― 57659, екінші саты ― 1832 оқушы). Мектеп ашу жұмыстары жалпы оқыту жүйесін қайта құрумен қабаттас жүргізілді. Балаларда оқытумен қатар ересектерді де сауаттандыру ісі қолға алынды. ұлттық мектеп мұғалімдерін даярлайтын 4 айлық курстар ұйымдастырылды. 1920 жылы облыстың 5 ауданында ашылған мындай курстарда 400 адам оқыды. 1920 жылы сәуір айында Ордада ұлттық мектеп мұғалімдерін даярлайтын 4 жылдық халық ағарту институты ұйымдастырылды. 1924 жылдың соңында Орал қаласында 18 бір сатылық, 2 жеті жылдық және он бір жылдық мектеп, 11 сауатсыздықты жою мектебі, 2 техникум, темір жол жанында 3 училище-шеберхана жұмыс істеді.

Бұдан кейінгі жылдары облыста мектеп жүйесі тұрақты дамып, олардың материадық-техникалық базасы нығайды. Білікті оқытушы кадрлар көбейіп, оқу-тәрбие жұмыстары жетіле түсті. 1930 жылы республикада міндетті бастауыш білім алу шарты енгізілді. Оқулық шығару, педкадр дайындау жұмыстары жолға койылды. 1932 жылы педагогикалық және мұғалімдер институттары ашылып.

Бүгінде Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алып, дербес даму жолын таңдауына байланысты оқу ісі жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Облыстағы білім беру жүйесі мектепке дейінгі тәрбие мекемелерін, жалпы кәсіптік және жоғары білім беру орындарын қамтиды.